रायगड किल्ला | Rayagad Fort

 नमस्कार मित्रांनो, allmarathiinfo04  मध्ये आपले स्वागत आहे. रायगड हा किल्ला महाराष्ट्रातील रायगड जिल्ह्यात डोंगरावर वसलेला आहे. हा किल्ला महाराष्ट्रातील पर्यटकांसाठी एक ठिकाण आहे. रायगड किल्ला चंद्रराव मोरे यांनी बांधला. रायगड किल्ला समुद्रसपाटीपासून २७०० फूट उंचीवर आहे. आज आम्ही तुम्हाला रायगड किल्ल्याची संपूर्ण माहिती मराठीत देणार आहोत.

allmarathiinfo04

नाव         : रायगड किल्ला

उंची         : ८२० मीटर/२७००   फूट               

प्रकार        : गिरिदुर्ग

चढाईची श्रेणी  :सोपी

ठिकाण       : रायगड, महाराष्ट्र

जवळचे गाव : महाड

डोंगररांग      : सह्याद्री

सध्याची अवस्था : व्यवस्थित

स्थापना    :१०३०

 रायगड किल्ल्याचा इतिहास -

रायगड किल्ल्याचा प्राचीन नाव ‘रायरी’ होते. युरोपमधील लोक त्याला ‘इस्टर्न जिब्राल्टर’ म्हणत असत.

       रायगड जितका अजिंक्य आणि दुर्गम आहे तितकाच जिब्राल्टरचा ठाणेही अजिंक्य आहे.पाचशे वर्षांपूर्वी, त्याला किल्ल्याचे स्वरूप नव्हते आणि फक्त एक टेकडी होती, जेव्हा ‘रासिवता’ आणि ‘तनास’ अशी दोन नावे होती.त्याचा आकार, उंची आणि आसपासच्या दऱ्या यामुळे याला ‘नंदादीप’ म्हणूनही ओळखले जायचे.

       निजाम राजवटीत रायगडचा वापर कैद्यांना ठेवण्यासाठी केला जात असे. मोरयाचे प्रमुख यशवंतराव मोरे जावळीहून रायगडला पळून गेले, तर प्रतापराव मोरे विजापूरला पळून गेले.महाराज 6 एप्रिल 1656 रायरीच्या वेढाच्या दिवशी रायगड महाराजांनी रायगड ताब्यात घेतला.तिथे असताना महाराजांना कळले की कल्याणचे सुभेदार मुल्ला अहमद खजिना  घेऊन विजापूरला निघाले आहेत.

त्यांनी हा खजिना लुटून रायगडावर आणला आणि त्या खजिन्याचा उपयोग किल्ल्याच्या बांधकामासाठी केला.

        रायगड हेच प्रमुख राजधानी बनवण्यासाठी सोयीचे आणि पुरेसे आहे, हे महाराजांनी हरले आणि हिरोजी इंदुरकर यांनी बळकट बनवण्याचे काम केले.शत्रूला कठीण वाटणाऱ्या प्रदेशात हे अधिक अवघड ठिकाण आहे. हे ठिकाण समुद्राच्या जवळही आहे.

म्हणून छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आपल्या राजधानीसाठी हा किल्ला निवडला.

रायगड गडावरील पाहण्यासारखी ठिकाण -

1) पाचाडचा जिजाबाईंचा वाडा : उतारवयात जिजाबाईंना गडावरची थंड हवा, वारा मानवत नसे, म्हणून महाराजांनी त्यांचासाठी पाचाडजवळच एक वाडा बांधून दिला. तोच हा मासाहेबांचा राहता वाडा. वाड्याची व्यवस्था ठेवण्यासाठी काही अधिकारी तसेच शिपायांची व्यवस्थाही महाराजांनी केली होती. पायऱ्यांची एक उत्तम विहीर, तसेच जिजाबाईंना बसण्यासाठी केलेले दगडी आसन बघण्यासारखे आहे. यास ‘तक्क्याची विहीर’ असेही म्हणतात.

२) खुबलढा बुरूज : गड चढू लागले म्हणजे एक बुरुजाचे ठिकाण दिसते, तोच हा सुप्रसिद्ध खुबलढा बुरूज. बुरुजा शेजारी एक दरवाजा होता, त्यास ‘चित्‌ दरवाजा’ म्हणत पण हा दरवाजा आता पूर्णपणे उध्वस्त झ़ाला आहे.

३) नाना दरवाजा : या दरवाजास ‘नाणे दरवाजा’ असेही म्हणत. नाना दरवाजा याचाच अर्थ लहान दरवाजा. इ.स. १६७४ च्या मे महिन्यात राज्याभिषेकाचा निमित्ताने इंग्रजांचा वकील हेन्‍री ऑक्झेंडन याच दरवाजाने आला होता. या दरवाजास दोन कमानी आहेत. दरवाजाचा आतील बाजूस पहारेकऱ्यांसाठी दोन लहान खोल्या आहेत. त्यांस ‘देवडा’ म्हणतात. दरवाजास अडसर घालण्यासाठी खोबणी दिसतात.

४) मदारमोर्चा किंवा मशीदमोर्चा : चित्‌ दरवाजाने गेल्यावर नागमोडी वळणे घेत गेलेल्या रस्त्याने पुढे गेल्यावर एक सपाटी लागते. या मोकळ्या जागेत टोकाशी दोन पडक्या इमारती दिसतात. त्यापैकी एक पहारेकऱ्यांची जागा असून दुसरे धान्याचे कोठार आहे. येथे मदनशहा नावाचा साधूचे थडगे आहे. तेथे एक प्रचंड तोफही दिसते. येथून पुढे गेल्यावर खडकात खोदलेल्या तीन गुहा दिसतात.

५) महादरवाजा : महादरवाजाचा बाहेरील अंगास वर दोन्ही बाजूस दोन सुंदर कमळाकृती कोरल्या आहेत दरवाजावर असणाऱ्या या दोन कमळांचा अर्थं म्हणजे किल्ल्याचा आत ‘श्री आणि सरस्वती’ नांदत आहे. ‘श्री आणि सरस्वती’ म्हणजेच ‘विद्या व लक्ष्मी’ होय. महादरवाजाला दोन भव्य बुरूज असून एक ७५ फूट तर दुसरा ६५ फूट उंचं आहे. तटबंदीमध्ये जी उतरती भोके ठेवलेली असतात त्यास ‘जंग्या’ म्हणतात. शत्रूवर मारा करण्यासाठी ही भोके ठेवलेली असतात. बुरुजांमधील दरवाजा हा वायव्य दिशेस तोंड करून उभा आहे. महादरवाजातून आत आल्यावर पहारेकऱ्यांचा देवड्या दिसतात तसेच संरक्षकांसाठी केलेल्या राहण्याचा खोल्या दिसतात. महादरवाजापासून उजवीकडे टकमक टोकापर्यंत तर डावीकडे हिरकणी टोकापर्यंत तटबंदी बांधलेली आहे.

६) चोरदिंडी : महादरवाजापासून उजवीकडे टकमक टोकापर्यंत जी तटबंदी जाते, त्यावरून चालत गेल्यास जिथे ही तटबंदी संपते, त्याचा थोडे अलीकडे बुरुजात ही चोरदिंडी बांधलेली आहे. बुरुजाचा आतून दरवाजापर्यंत येण्यासाठी पायऱ्या आहेत.

७) हत्ती तलाव : महादरवाजातून थोडे पुढे आल्यावर जो तलाव दिसतो तो हत्ती तलाव. गजशाळेतून येणाऱ्या हत्तींच्या स्नानासाठी आणि पिण्यासाठी या तलावाचा उपयोग होत होता.

८) गंगासागर तलाव : हत्तीतलावापासून जवळच रायगड जिल्हा परिषदेचा धर्मशाळेचा इमारती दिसतात. धर्मशाळेपासून दक्षिणेकडे अंदाजे ५० -६० पावले चालत गेल्यास जो तलाव लागतो तो गंगासागर तलाव. महाराजांचा राज्याभिषेकानंतर सप्तसागर व महानांची आणलेली तीर्थे याच तलावात टाकली गेली. म्हणूनच याचे गंगीसागर असे नाव पडले. शिवाजी महाराजांचा काळात शिबंदीसाठी याचे पाणी वापरण्यात येई.

९) स्तंभ : गंगासागराचा दक्षिणेस दोन उंच मनोरे दिसतात. त्यासच स्तंभ म्हणतात. जगदीश्वराचा शिलालेखामध्ये ज्या स्तंभांचा उल्लेख केला आहे, ते हेच असावेत. ते पूर्वी पाच मजले होते असे म्हणतात. ते द्वादश कोनी असून बांधकामात नक्षीकाम आढळते.

१०) पालखी दरवाजा : स्तंभांचा पश्चिमेस भिंत असलेल्या भागातून ३१ पायऱ्या बांधलेल्या दिसतात. त्या चढून गेल्यावर जो दरवाजा लागतो तो पालखी दरवाजा. या दरवाजातून बालेकिल्ल्यात प्रवेश करता येतो.

११) मेणा दरवाजा : पालखी दरवाजाने वर प्रवेश केला की, चढउतार असलेला एक सरळ मार्ग आपल्याला मेणा दरवाजापर्यंत घेऊन जातो. उजव्या हातास जे सात अवशेष दिसतात ते आहेत राण्यांचे महाल. मेणा दरवाजातून बालेकिल्ल्यावर प्रवेश करता येतो.

१२) राजभवन : राणीवशाचा समोर डाव्या हातास दासदासींचा मकानांचे अवशेष दिसतात. या अवशेषांचा मागे दुसरी जी समांतर भिंत आहे त्या भिंतीचा मध्यभागी जो दरवाजा आहे तेथून बालेकिल्ल्याचा अंतर्भागात प्रवेश केला की जो प्रशस्त चौथरा लागतो तेच हे महाराजांचे राजभवन. राजभवनाचा चौथारा ८६ फूट लांब व ३३ फूट रुंद आहे.

१३) रत्‍नशाळा : राजप्रासादाजवळील स्तंभांच्या पूर्वेकडे असलेल्या मोकळ्या जागेत एक तळघर आहे, तीच ही रत्‍नशाळा. हा खलबतखाना म्हणजेच गुप्त बोलणी करण्यासाठी केलेली खोली असावी असेही म्हणतात.

१४) राजसभा : महाराजांचा राज्याभिषेक जेथे झ़ाला, तीच ही राजसभा. राजसभा २२० फूट लांब व १२४ फूट रुंद आहे. येथेच पूर्वेकडे तोंड केलेली सिंहासनाची जागा आहे. येथे बत्तीस मणांचे सोन्याचे सिंहासन होते. सभासद बखर म्हणते, ‘तख्त सुवर्णाचे बत्तीस मणांचे सिद्ध करवले. नवरत्‍ने अमोलिक जितकी कोशात होती, त्यामध्ये शोध करून मोठी मोलाची रत्‍ने जडाव केली.’

१५) नगारखाना : सिंहासनाचा समोर जे भव्य प्रवेशद्वार दिसते तोच हा नगारखाना. हे बालेकिल्ल्याचे मुख्य प्रवेशद्वार आहे. नगारखान्यातून पायऱ्या चढून वर गेले की माणूस किल्ल्यावरील सर्वाधिक उंचीवर असतो.

१६) बाजारपेठ : नगारखान्याकडून डावीकडे उतरून आले की, समोर जी मोकळी जागा दिसते तो ‘होळीचा माळ’. तेथेच आता शिवछत्रपतींचा भव्य पुतळा बसवलेला आहे. पुतळ्यासमोर जे दोन रांगांमध्ये भव्य अवशेष दिसतात तीच शिवाजी महाराजांचा काळातील बाजारपेठ. पेठेचा दोन रांगात प्रत्येकी २२ दुकाने आहेत. दोन रांगांमधून जवळजवळ चाळीस फूट रुंदीचा रस्ता आहे.हे बाजार पेठ आजही हुबेहुब जसेचा तसेच आहे.

१७) शिरकाई देऊळ : महाराजांचा पुतळ्याचा डाव्या बाजूस जे छोटे देऊळ दिसते ते शिरकाईचे देऊळ. शिरकाई ही गडावरील मुख्य देवता. शिर्के पाचव्या शतकापासून रायगडाचे स्वामी होते. याची आठवण देणारी गडस्वमिनी शिरकाई हिचे मंदिर गडावर आहे. लोकमान्य टिळकांचा काळात मावळकर नावाचा इंजिनिअराने हे मंदिर बांधले आहे. ते शिरकाईचे मूळ मंदिर नाही. मूर्ती मात्र प्राचीन आहे. मूळ शिरकाई मंदिर राजवाड्यास लागून डावीकडे होळी माळावर होते. तेथे मूळ देवळाचा चबुतरा अजूनही आहे. ब्रिटिश काळात तेथे शिरकाईचा घरटा हा नामफलक होता.

जगदीश्वर मंदिराची पहिली पायरी, ज्यावर रायगडाचे वास्तुविशारद हिरोजी इंदुलकर यांचे नाव कोरलेले आहे

१८) जगदीश्वर मंदिर : बाजारपेठेचा खालचा बाजूस पूर्वेकडील उतारावर ब्राह्मणवस्ती, ब्राह्मणतळे वगैरे अवशेष दिसतात. तेथूनच समोर जे भव्य मंदिर दिसते तेच महादेवाचे म्हणजे जगदीश्वराचे मंदिर. मंदिरासमोर नंदीची भव्य आणि सुबक मूर्ती आहे. पण सध्या ही मूर्ती भग्रावस्थेत आहे. मंदिरात प्रवेश केला की भव्य सभामंडप लागतो. मंडपाच्या मध्यभागी भव्य कासव आहे. गाभाऱ्याचा भिंतीस हनुमंताची भव्य मूर्ती दिसते. मंदिराचा प्रवेशद्वाराचा पायऱ्यांचा खाली एक लहानसा शिलालेख दिसतो. तो पुढीलप्रमाणे, ‘सेवेचे ठायी तत्पर हिरोजी इटळकर’ या दरवाजाचा उजव्या बाजूस भिंतीवर एक सुंदर शिलालेख दिसतो तो पुढीलप्रमाणे - श्री गणपतये नमः। प्रासादो जगदीश्वरस्य जगतामानंददोनुज्ञया श्रीमच्छत्रपतेः शिवस्यनृपतेः सिंहासने तिष्ठतः। शाके षण्णवबाणभूमिगणनादानन्दसंवत्सरे ज्योतीराजमुहूर्तकिर्तीमहिते शुक्लेशसापै तिथौ ॥१॥ वापीकूपडागराजिरुचिरं रम्यं वनं वीतिकौ स्तभेः कुंभिगृहे नरेन्द्रसदनैरभ्रंलिहे मीहिते । श्रीमद्रायगिरौ गिरामविषये हीराजिना निर्मितो यावच्चन्द्रदिवाकरौ विलसतस्तावत्समुज्जृंभते ॥२॥ याचा थोडक्यात अर्थ पुढीलप्रमाणे -’सर्व जगाला आनंददायी असा हा जगदीश्वराचा प्रासाद श्रीमद् छत्रपती शिवाजी राजांचा आज्ञेने शके १५९६ मध्ये आनंदनाम संवत्सर चालू असताना सुमुहुर्तावर निर्माण केला. या रायगडावर हिरोजी नावाचा शिल्पकाराने विहिरी, तळी, बागा, रस्ते, स्तंभ, गजशाळा, राजगृहे अशांची उभारणी केली आहे. ती चंद्रसूर्य असेतोवर खुशाल नांदो.’

१९) महाराजांची समाधी : मंदिराचा पूर्वदरवाजापासून थोडा अंतरावर जो अष्टकोनी चौथरा दिसतो तीच महाराजांची समाधी. सभासद बखर म्हणते, ‘क्षत्रियकुलावतंस श्रीमन्महाराजाधिराज शिवाजी महाराज छत्रपती यांचा काल शके १६०२चैत्र (शुद्ध १५ (इसवी1680)या दिवशी रायगड येथे झ़ाला. देहाचे सार्थक त्याणी बांधिलेला जगदीश्वराचा जो प्रासाद त्याचा महाद्वाराचा बाहेर दक्षणभागी केले. तेथे काळ्या दगडाचा चिऱ्याचे सुमारे छातीभर उंचीचे अष्टकोनी जोते बांधिले असून वरून फरसबंदी केलेली आहे. फरसबंदीचा खाली पोकळी आहे, तीत महाराजांचा अवशिष्टांश रक्षामिश्र मृत्तिकारूपाने सापडतो.’ दहनभूमी पलीकडे भग्‍न इमारतींचा अवशेषांची एक रांग आहे, ते शिबंदीचे निवासस्थान असावे. त्याचा पलीकडे सदर वस्तीपासून विलग असा एक घराचा चौथरा दिसतो. हे घर इ.स. १६७४ मध्ये इंग्रज वकील हेनरी ऑक्झेंडन यास राहावयास दिले होते. महाराजांचा समाधीचा पूर्वेकडे भवानी टोक आहे तर उजवीकडे दारूची कोठारे, बारा टाकी दिसतात.

२०) कुशावर्त तलाव : होळीचा माळ डाव्या हातास सोडून उजवीकडील वाट कुशावर्त तलावाकडे जाते. तलावाजवळ महादेवाचे छोटेसे देऊळ दिसते. देवळासमोर फुटलेल्या अवस्थेतला नंदी दिसतो.

२१) वाघदरवाजा : कुशावर्त तलावाजवळून घळीने उतरत वाघ दरवाजाकडे जाता येते. आज्ञापत्रात लिहिले आहे की, ‘किल्ल्यास एक दरवाजा थोर आयब आहे, यांकरीता गड पाहून एक दोन – तीन दरवाजे, तशाच चोरदिंडा करून ठेवाव्या. त्यामध्ये हमेशा राबत्यास पाहिजे तितक्या ठेवून वरकड दरवाजे व दिंडा चिणून टाकाव्या.’ हे दूरदर्शीपणाचे धोरण ठेवूनच महाराजांनी महादरवाजाशिवाय हा दरवाजा बांधून घेतला. या दरवाजाने वर येणे जवळजवळ अशक्यच असले तरी दोर लावून खाली उतरू शकतो. पुढे राजाराम महाराज व त्यांची मंडळी झुल्फिरखानाचा वेढा फोडून याच दरवाजाने निसटली होती.

२२) टकमक टोक : बाजारपेठेचा समोरील टेपावरून खाली उतरून टकमक टोकाकडे जाता येते. तेथेच एका दारूचा कोठाराचे अवशेष दिसतात. जसजसे टोकाकडे जावे तसतसा रस्ता निमुळता होत जातो. उजव्या हाताला सरळ तुटलेला २६०० फूट खोल कडा आहे. टोकावर वारा प्रचंड असतो व जागाही कमी असल्यामुळे गोंधळ न करता सावधानता बाळगावी लागते.आधीपासुनच शिवराज्यकाळात या ठिकाणावरून गुन्हेगारांचा कडेलोट केला जाई.

२३) हिरकणी टोक : गंगासागराचा उजवीकडे पश्चिमेस जी चिंचोळी वाट जाते ती हिरकणी टोकाकडे जाते. हिरकणी टोकाशी संबंधित हिरकणी गवळणीची एक कथा सांगितली जाते. या बुरुजावर काही तोफाही ठेवलेल्या दिसतात. बुरुजावर उभे राहिले तर डाव्या हाताला गांधारीचे खोरे, उजव्या बाजूला काळ नदीचे खोरे दिसते. तसेच इथून पाचाड, खुबलढा बुरूज, मशीद मोर्चा ही ठिकाणे तोफेचा माऱ्यात आहेत. त्यामुळे युद्धशास्त्राचा तसेच लढाऊ दृष्टीने ही खूप महत्त्वाची आणि मोक्याची जागा आहे.

२४) वाघ्या कुत्र्याची समाधी : इतिहासात असे म्हटले जाते की शिवाजी महाराजांंचा अत्यसंस्कार चालू होता तेव्हा शिवाजी महाराजांचा वाघ्या नावाचा कुत्र्याने त्या आगीत  उडी घेतली. 

रायगडावरील अश्‍मयुगीन गुहा -

पुण्याहून रायगडापर्यंत जाण्यासाठी थेट बससेवा आहे. ही बस पुण्यातून भोरमार्गे वरंधा घाटातून महाडमार्गे पाचाड गावातून रायगडचा दोरवाटेचा (रोप वेचा) तळावरून पाचाड खिंडीत येते. येथून पायउतार होऊन अवघ्या १४३५ पायऱ्या चढून गेले, की रायगडमाथा गाठता येतो. पण या पाचाड खिंडीतच रायगडाचा विरुद्ध दिशेस अवघ्या ४-५ मिनिटांचा चढणीवर एक गुहा आहे. तिला म्हणतात "वाघबीळ' किंवा "नाचणटेपाची गुहा.' नवे ट्रेकर्स या गुहेला "गन्स ऑफ पाचाड' असे म्हणू लागले आहेत.

जगातील इतर सर्व गुहांपेक्षा या गुहेची रचना पूर्ण वेगळी आहे. पाचाड खिंडीतून येथवर चढून आले की गुहेचे एक तोंड दिसते. या तोंडातून आत गेले की समोर येणारे दृश्‍य अचंबित करणारे आहे. दोन गोलाकृती प्रचंड भोके पलीकडील बाजूला आहेत. तिथवर गेले, की पाचाडचा भुईकोट किल्ला, पाचाड गाव व पाचाडपासून ते पाचाड खिंडीकडे येणारा घाटरस्ता व्यवस्थित पाहता येतो.या गुहेत सतत एकापाठोपाठ येणाऱ्या थंड वाऱ्याचा झ़ुळका आपला सारा थकवा दूर करतात. ज्या अर्थी अश्‍मयुगीन मानवाची इथे वस्ती होती. त्याअर्थी इथे जवळपास बारमाही पाण्याचे एखादे नैसर्गिक ठिकाण निश्‍चित असणार. त्याचा शोध घ्यायलाच हवा. रायगड पाहायला शेकडो-हजारो दुर्गयात्रींना या वाघबीळ गुहेची कल्पनाच नसते. अश्‍मयुगीन मानवाचे जुने वसतीस्थान, ३ तोंडे असणारी गुहा, तेथून दिसणारा उत्कृष्ट देखावा, सतत वाहणारा थंड वारा यांची अपूर्वाई येथे भेट देणाऱ्याला जाणवते.

शाळा महाविद्यालयांचा आणि अनेक पर्यटन कंपन्यांचा सहली रायगडावर आयोजित जातात. गडावर दोरवाटेने पाळण्यात बसून जाता येते, तर हजार-बाराशे पायऱ्या चढून रायगडावर पोहोचता येते.

शिवराज्याभिषेक -

शिवराज्याभिषेक हा रायगडाने अनुभवलेला सर्वश्रेष्ठ प्रसंग आहे. महाराजांचा राज्याभिषेक म्हणजे, महाराष्ट्राच्याच नव्हे तर भारताच्या इतिहासातील एक लक्षणीय घटना आहे. १९ मे १६७४ रोजी राज्याभिषेकाच्या विधी पूर्वी महाराजांनी प्रतापगडाच्या भवानीचे दर्शन घेतले. तीन मण सोन्याचे म्हणजेच ५६ हजार किंमतीचे छत्र देवीला अर्पण केले. गडावरील राज सभेत ६ जून १६७४, ज्येष्ठ शुद्ध १३ शके १५९६, शनिवार या दिवशी राज्याभिषेक साजरा झाला. २४ सप्टेंबर १६७४, ललिता पंचमी आश्विन शुद्ध ५, आनंद संवत्सर शके १५९६ या दिवशी तांत्रिक पद्धतीने राजांनी स्वतःला आणखी एक राज्याभिषेक करून घेतला. या मागचा खरा हेतू हा जास्तीत जास्त लोकांना समाधान वाटावे हा होता. हा राज्याभिषेक निश्चलपुरी गोसावी याच्या हस्ते पार पडला.

कवी भूषण रायगडाचे वर्णन करतो की -

शिवाजीने सर्व किल्ल्यांचा आधार व विलासस्थान अशा रायगड किल्ल्यास आपले वसतीस्थान केले. हा किल्ला एवढा प्रचंड आणि विशाल आहे की, त्यात तीनही लोकीचे वैभव साठवले आहे. गडावर विहिरी, सरोवरे, कूप विराजत आहेत. सर्व यवनांना जिंकून रायगडावर राजा शिवाजीने राजधानी केली आणि लोकांचे इच्छित पुरवून जगतात श्रेष्ठ यश संपादन केले.’ इ.स. १६७५ फेब्रुवारी ४, शके १५९६ आनंद संवत्सर माघ व. ५ गुरूवार या दिवशी संभाजी राजांची मुंज रायगडावर झाली. शके १६०१ सिद्धार्थी संवत्सर फाल्गुन व. २, १६८० मार्च ७ या दिवशी राजाराम महाराजांची मुंज रायगडावर झाली. लगेच आठ दिवसांनी राजाराम महाराजांचे लग्न प्रतापराव गुजर यांच्या मुलीशी झाले. रायगडाने अनुभवलेला अत्यंत दुःखद प्रसंग म्हणजे महाराजांचे निधन. शके १६०२ रुद्रनाम संवत्सरे चैत्र शुद्ध पौर्णिमा, हनुमान जयंती, दि. ३ एप्रिल १६८० या दिवशी महाराजांचे निधन झाले. सभासद बखर म्हणते, ‘ते दिवशी पृथ्वीकंप जाहला. अष्टदिशा दिग्दाह होऊन गेल्या. श्रीशंभुमहादेवी तळ्याचे उदक रक्तांबर जाले.’ पुढे शके १६०२ रौद्र संवत्सर माघ शु. ७, इ.स. १६८१ १६ फेब्रुवारी या दिवशी रायगडावर संभाजी महारांजाचे विधिपूर्वक राज्यारोहण झाले. इ.स. १६८४ च्या सप्टेंबरमध्ये औरंगजेबाने रायगडच्या मोहिमेस सुरुवात केली. ता. २१ रोजी शहाबुद्दीन खान यास चाळीस हजार सैन्यासह बादशहाने रायगडाच्या पायथ्याशी धाडले. १५ जानेवारी १६८५ च्या सुमारास शहाबुद्दीने गडाच्या पायथ्याशी असलेल्या एका गावाला आग लावली व लुटालूट चालू केली. पण प्रत्यक्ष रायगडावर हल्ला न करता तो १६८५ च्या मार्चमध्ये परतला. औरंगजेबाने आपला वजीर आसदखान याचा मुलगा इतिकादखान उर्फ झुल्फिकारखान यास सैन्य देऊन रायगड घेण्यास पाठवले. शके १६१० विभव संवत्सर फाल्गुन शु. ३, १२ फेब्रुवारी १६८९ रोजी राजाराम महाराजांची कारकीर्द सुरू झाली आणि २५ मार्च १६८९ रोजी खानाने गडास वेढा घातला. दि. ५ एप्रिल १६८९ रोजी राजाराम महाराज रायगडावरून निसटून प्रतापगडावर गेले. पुढे जवळजवळ आठ महिने वेढा चालू होता. पण दि. ३ नोव्हेंबर १६८९ रोजी सूर्याजी पिसाळ या किल्लेदाराच्या फितुरीमुळे किल्ला मोगलांना मिळाला. वाईची देशमुखी देण्याचे आमिष दाखवून खानाने त्यास फितुर केले. झुल्फिकारखान हा बादशाहने इतिकादखानला दिलेला किताब आहे. पुढे रायगडचे नामांतर ‘इस्लामगड’ असे झाले. ५ जून १७३३ या दिवशी शाहूमहाराजांच्या कारकीर्दीत मराठ्यांनी पुन्हा रायगड घेतला.

रायगड किल्ल्यावरील पाच दरवाजे  -

 1) महादरवाजा  :

महादरवाजा हा दरवाजा आहे ज्याद्वारे रायगड किल्ल्यात प्रवेश करावा लागतो.हा दरवाजा 350 वर्षांपूर्वी बांधण्यात आला होता आणि हत्तीच्या मदतीने शत्रू तोडू शकत नाही अशा पद्धतीने त्याची रचना करण्यात आली आहे.

रायगडाचे मुख्य दरवाजे सूर्योदयानंतर उघडतात आणि सूर्यास्तानंतर बंद होतात.

  2) नगरखाना दरवाजा -

नगरखाना हे बाले किल्ल्याच्या मुख्य प्रवेशद्वारांपैकी एक आहे जे आपण सिंहासनासमोर पाहू शकता.राजाच्या दरबारी, रायगड किल्ल्याच्या आत मूळ सिंहासनाची प्रतिकृती आहे जी मुख्य दरवाजाच्या समोर आहे ज्याला नगरखाना दरवाजा म्हणतात.दरवाजापासून सिंहासनापर्यंत ऐकण्यासाठी मदत करण्यासाठी हे बंदिस्त ध्वनीबद्धरित्या तयार केले गेले होते.

  3) पालखी दरवाजा :

रायगड किल्ल्यावर पालखी दरवाजा देखील आहे. या गेटचा उपयोग बालेकिल्लाला जाण्यासाठीही होतो.

हा दरवाजा गडावरील स्तंभाच्या पश्चिम बाजूला आहे. तुम्ही 31 पायऱ्या चढल्यावर जप सुरू होतो.असे म्हटले जाते की छत्रपती शिवाजी महाराज, जिजामाता आणि सर्व राण्यांच्या पालखी या गेटमधून जात असत, म्हणून या गेटला पालखी दरवाजा म्हणतात.

  4) मेना दरवाजा :

मेना दरवाजा जर तुम्ही रोप मार्गाने गडावर गेलात, तर तेथून काही पायऱ्या चढल्यावर सुरू होणाऱ्या दरवाजाला मेना दरवाजा म्हणतात.

जर तुम्ही या दरवाजातून सरळ गेलात तर तुम्हाला एक पालखी दरवाजा मिळेल. दोन्ही दरवाजे सरळ रेषेत आहेत.

  5 ) टायगर दरवाजा :

टायगर दरवाजा हे आपत्कालीन दरवाजा आहे कारण या दरवाजातून गडावर जाणे जवळजवळ अशक्य आहे.

या दरवाजावर जाण्यासाठी कुशावर्त तलावावरून उतारावर जावे लागते.

छत्रपती शिवाजी महाराजांनी गडावर आपत्कालीन दरवाजा बांधला होता जो कोणीही पाहू शकणार नाही.

रायगड किल्ल्याची रचना -

हा किल्ल्यातील मुख्य दरवाजा आहे जो महादरवाजा म्हणून ओळखला जातो. रायगड किल्ल्याच्या रचनेबद्दल बोलायचे झाले तर शिवाजी महाराजांची समाधी, राज्याभिषेक स्थळ, शिवमंदिर आणि रायगड किल्ल्याची इतर ठिकाणे सध्या भग्नावस्थेत बदलली आहेत. रायगड किल्ल्याच्या अवशेषांमध्ये आजही राणीचा चौथरा अस्तित्वात आहे. जिथे सहा खोल्या देखील आहेत. रायगड किल्ल्याचा पहिला राजवाडा लाकडाचा वापर करून बांधण्यात आला होता. टेहळणी बुरूज, बालेकिल्ला आणि दरबार हॉल सध्या भग्नावस्थेत आहेत.प्रवाशांसाठी हे एक पाहण्यासारखे ठिकाण आहे. रायगड किल्ल्याच्या मध्यभागी असलेल्या एका तलावाला ‘बदामी तालब’ असेही म्हणतात. रायगड किल्ल्यातून गंगासागर तलाव पसरला आहे. रायगड किल्ल्याजवळ एक प्रसिद्ध भिंत देखील आहे. ज्याला हिरानी बुर्ज म्हणून ओळखले जाते आणि ती दुसरी हिरकणी वस्ती म्हणूनही ओळखली जाते. रायगड किल्ल्यातील मैना दरवाजा हा एक दुय्यम प्रवेशद्वार आहे जो राजेशाही महिलांसाठी खाजगी प्रवेशद्वार म्हणून वापरला जात असे.येथे बांधलेल्या पालखी दरवाज्यासमोरच तीन काळ्या खोल्यांची रांग आहे, जी गडाची इतर भांडारं म्हणून ओळखली जातात. रायगड किल्ल्यातील टकमक टोक पॉईंट देखील पाहता येईल जिथून कैद्यांना मृत्युदंड दिला जातो.

रायगड किल्ल्याबद्दल मनोरंजक माहिती -

भारतातील सर्वात प्रसिद्ध आणि ऐतिहासिक किल्ल्यांपैकी एक, रायगड किल्ला प्रथम १०३० मध्ये मौर्य राजा चंद्रराव मोरे यांनी बांधला होता.

राजे चंद्रराव मोरे यांच्या मृत्यूनंतर येथे कमकुवत राज्यकर्त्यांची राजवट सुरू झाली, परिणामी १६५६ च्या सुमारास मराठा साम्राज्याचे राजे शिवाजी महाराज यांनी हा किल्ला ताब्यात घेतला आणि काही वर्षांसाठी ते आपले निवासस्थान बनवले.

काही काळानंतर शिवाजी महाराजांनी त्यात काही सुधारणा आणि पुनर्बांधणी केली, त्यानंतर त्याचे नाव बदलून रायगड ठेवण्यात आले. तो या किल्ल्याशी इतका भावनिक जोडला गेला होता की त्याने १६७४ साली या किल्ल्याला आपल्या राज्याची राजधानी देखील केली.

इसवी सन १६८९ मध्ये प्रसिद्ध मुघल साम्राज्याचा प्रादेशिक कर्मचारी झुल्फखार खान याने या किल्ल्यावर आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले आणि येथून मराठ्यांना हुसकावून लावले आणि त्याचे नाव बदलून “इस्लामगड” असे ठेवले. झुल्फखार खान नंतर, सिद्धी फतेखानने हा किल्ला ताब्यात घेतला आणि इ.स. १७३३ पर्यंत सर्व हालचाली आपल्या ताब्यात ठेवल्या.

इसवी सन १७६५ मध्ये महाराष्ट्राच्या दक्षिणेकडील सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील मालवणसह रायगड किल्ल्याला इंग्रजांच्या सशस्त्र मोहिमेला सामोरे जावे लागले, त्यामुळे किल्ल्याचे खूप नुकसान झाले आणि त्यातील अनेक प्रमुख इमारती उद्ध्वस्त झाल्या.१८१८ मध्ये हा किल्ला इंग्रजांच्या ताब्यात गेला होता, पण त्यांच्या पहिल्याच हल्ल्यात या किल्ल्याची फार मोठी हानी झाली, त्यामुळे त्याचा बराचसा भाग नष्ट झाला.

किल्ला मुख्यतः ६ मंडळांमध्ये विभागलेला होता, त्या प्रत्येकामध्ये एक खाजगी विश्रामगृह देखील होता.हा किल्ला मुघल, मराठा आणि युरोपियन स्थापत्यकलेच्या मिश्रणाचा एक उत्तम नमुना आहे कारण राजवाडे बांधण्यासाठी ज्या प्रकारे लाकूड वापरण्यात आले आहे ते यातील वस्तूंमध्ये समाविष्ट आहे, जे त्याचे मुख्य आकर्षण आहे.या किल्ल्याच्या काठी गंगासागर नावाचा एक प्रसिद्ध तलाव देखील वाहतो, जो विलोभनीय दृश्य देतो, असे मानले जाते की या तलावामुळे या किल्ल्याभोवतीची माती इतकी सुपीक होती की या किल्ल्यावर वर्षभर विविध प्रकारची माती आढळते. शेतीचे प्रकार एकत्र केले.हा किल्ला भारतातील सर्वात आश्चर्यकारक आणि सर्वात उंच किल्ला आहे जो सुमारे १,३५६ मीटर उंचीवर आहे.या किल्ल्यावर एक खास प्रकारची बाजारपेठ देखील आहे, जिथून पर्यटक त्यांच्या गरजेच्या वस्तू सहज खरेदी करू शकतात.

या जगप्रसिद्ध किल्ल्यावर प्रवेश करण्यासाठी सुमारे १७३७ पायऱ्या चढून जावे लागते.हा किल्ला ट्रेकिंग शौकिनांना खूप आवडतो कारण हा किल्ला खूप उंचावर आहे, ज्यामुळे इथे ट्रेकिंग आणखीनच मजेदार बनते, त्याची चढाई रोपवे मध्ये केली जाते, जी ७६० मीटर लांब आहे.

या किल्ल्याचा एकमेव मुख्य रस्ता “महा-दरवाजा” (महान दरवाजा) मधून जातो. महादरवाज्याला गेटच्या दोन्ही बाजूला दोन मोठे बुरुज आहेत, त्यांची उंची सुमारे ६५-७० फूट आहे. या दरवाजाच्या स्थानापासून गडाचा माथा ६०० फूट उंच आहे.

रायगड किल्ला इंग्रजांच्या ताब्यात कधी गेला? 

रायगडचा ताबा हा लेफ्टनंट कर्नल डेव्हिड प्रॉथरच्या मोहिमेचा एक भाग बनला होता.ज्यात त्यांनी आधी पाहिले लोहगड आणि विसापूर किल्ले ताब्यात घेतले होते.या दिशेने त्यांनी एप्रिल 1818 मध्ये तळे, घोसाळे आणि मानगड किल्ले ताब्यात घेतले.23 एप्रिल रोजी 89 व्या रेजिमेंटचे मेजर हॉल इंदापूरहून पाचाडला गेले.पाचाड येथे किल्ल्यावरून पाठवलेल्या 300 च्या फौजेने त्याला विरोध केला आणि त्याचा पराभव झाला.लेफ्टनंट कर्नल प्रॉथर यांनी मुंबई सरकारकडे मदत मागितली आणि त्यांना 67 व्या फूटच्या आणखी 6 कंपन्या मंजूर करण्यात आल्या. ते 4 मे 1818 पर्यंत रायगडावर पोहोचण्यात यशस्वी झाले.त्यावेळी पेशव्यांच्या पत्नी वाराणसीबाई गडावरील राजवाड्यात थांबल्या होत्या.त्यांना रायगडाच्या बाहेर सुरक्षित रस्ता देण्यात आला, पण त्यांनी किल्ल्यावर राहून लढणे पसंत केले.यानंतर जवळच्या काळकाईच्या गडावरून किल्ल्यावर सामान्य तोफांचा भडिमार सुरू केला.रायगड मुक्त करण्यासाठी पाठवलेल्या कांगोरी आणि प्रतापगड येथील मराठा फौजेला पोलादपूर येथे तैनात असलेल्या लेफ्टनंट क्रॉसबीने पराभूत केले.तोफखान्याचा गोळीबार 4 ते 9 तारखेपर्यंत सतत चालूच होता.6 तारखेला मोठ्या तोफगोळ्यामुळे किल्ल्यावर भीषण आग लागली.या आगीमुळे किल्ल्यावरील बहुतेक जुना वाडा तसेच त्याची विस्तृत बाजारपेठही नष्ट झाली.बाकीचे काम वेळेने केले आणि आज आपण फक्त त्या ठिकाणाचा पाया पाहू शकतो.सततच्या गोळीबारात पोतनीस आणि इतर मंत्र्यांची घरेही उद्ध्वस्त झाली.रायगडाची अशी अवस्था झाली होती, जेव्हा वेढा घातला गेला तेव्हा लक्षात घेण्यासारखे काहीच राहिले नाही.मोठ्या आगीमुळे किल्ल्याचे अरब जमादार – शेख अबुद यांना नाना पनलोटिया याच्या वतीने मुदतीसाठी दावा दाखल करण्यास भाग पाडले.एक दिवसानंतर, दहावीला, रायगडचा प्रसिद्ध महादरवाजा ईस्ट इंडिया कंपनीच्या हाती आला.पेशव्यांची पत्नी – वाराणसीबाई जी त्यावेळी रायगडावर राहिली होती त्या ठिकाणच्या अजूनही धुमसत असलेल्या अवशेषांमध्ये तिच्या सर्व राजवटीत कपडे घातलेल्या आढळल्या.तिला पुण्यातील विश्रामबागवाड्यातून शांततेत बाहेर पडण्याची परवानगी देण्यात आली.या चौकीत प्रामुख्याने अरब भाडोत्री, काही सिंधी, गोसावी, पठाण आणि मराठा यांचा समावेश होता.किल्ल्यात एकूण पाच लाखांचा खजिना सापडला, मुख्यतः नाण्यांचा खजिना जास्त प्रमाणात होता .जवळचा लिंगाणा किल्ला लवकरच शरण गेला आणि त्याचा अवघड प्रवेश मार्ग नष्ट झाला.

निष्कर्ष  -

आजच्या या लेखात आपण रायगड किल्ला माहिती मराठी (Raigad Fort Information Marathi) जाणून घेतली. तुम्हाला ही माहिती कशी वाटली हे कॉमेंट मध्ये नक्की सांगा. जर तुम्हाला ही माहिती आवडली असेल तर तुमच्या मित्रांना पण नक्कीच शेअर करा.

About Author:

Mayur Gaikwad

allmarathiinfo04 या ब्लॉगवर तुम्हाला निबंध, भाषण, अनमोल विचार, आणि वाचण्यासाठी कथा मिळेल. तुम्हाला काही माहिती लिहायचं असेल तर तुम्ही आमच्या ब्लॉगवर लिहू शकता.